Alde batetik hitza berari buruzkoak daude, eta bestetik animalitxoa berari dagozkionak. "Satanderia" hitzak, bi parte ditu: "sat-" eta "anderia". Aurrizkia beste animalitxo batzuen familiari dagokio: saguak, satorrak, satitsuak, saguzarrak... eta bigarren partea, agian pentsatuko zenuten bezala, "anderea"rena da. Saguen, satorren, etab.-en "anderea" izango genuke hortaz. Zergatik da "satanderia" saguen, satorren, etab.en "anderea"? Ehizatu egiten dituelako! Zein andere maitagarria... Grezia zaharrean etxean gaur egunean katuek betetzen duten lekua bete ohi zuten, domestikatu egin baitaiteke, eta etxea saguez garbi mantentzen du. Baina noski, beste gauza asko ere gustatzen zaizkio, eta trastada galantak ere egin ditzake. Ez dakit gurean ere, izenak iradokitzen duen bezala, katuaren aurrekarizko etxeko animaliaren lekurik beteko ote zuen, baina gaur eguneko baserritarrek behintzat, amorru galanta diote! Bitxejo honek, untxitegian edo oilategian sartzen denean, triskantza galantak egin ohi ditu. Untxiak eta oiloak tamainuz ggb. bera baino 4 bat aldiz handiagoak izan ohi dira; baina, osorik jan ezin dituenez, odola xurgatzen die! Eta ez bati bakarrik. Oilategi batean sartzen bada, oilo guztiak akabatzen ditu (nahiz eta denei agian odolik ez xurgatu, bizioso xamarra izango da). Pentsa zein pozik baserritarrak! Berez, satandereak baino usuago, erderaz "armiño" deitzen dena izan ohi da horrelako triskantzek erantzule; euskaraz leku batzuetan "erbinude" deitzen zaio, eta ostera, beste leku batzuetan, "satanderea"ri deitzen zaio "erbinude". Satanderearen oso antzerako animalia da, gorpuzkeraz igual-iguala, baina handixeagoa eta buztan punta kolore beltzekoa duena. Edonola ere, "erbien inude" den honen izenak ere, antzerako zentzu batera garamatza. Izan ere, erbinudea "erbien inudea" bada, zaindu baino, ehizatu egiten dituelako baita. "Inude" xinpatikoa, hau ere... gainera, erbien ehizarako dantza hipnotiko bat erabili ohi dute, xelebreak dira gero! Ikusi bideoa, barre apur bat egiteko (hau erbinudea da, ez satanderea):
http://www.youtube.com/watch?v=DRUQB2ABWy0
Hemen ere Samaniegoren fabula bat (beste hainbat badira, portzierto, animalitxo honi eskeiniak), gizakiaren eta satanderearen arteko erlazio "goxoen" berri ematen diguna:
Así decía cierta Comadreja
A un Hombre que la había aprisionado:
«¿Por qué no me dejáis? ¿Os he yo dado
Motivo de disgusto ni de queja?
¿No soy la que desvanes y rincones,
Tu casa toda, cual si fuese mía,
Cuidadosa registro noche y día,
Para que vivas libre de ratones?»
«¡Gran fineza por cierto!
El Hombre respondió. Pues di, ladrona,
Si tu glotonería no perdona
Ni a ratón vivo ni a cochino muerto,
Ni a cuanto guardan ruines despenseras,
¿Cómo he de creer que tu cuidado apura
Por mi bien los ratones? ¡Qué locura!
No tendría yo malas tragaderas.
Morirás; y el astuto que pretenda
Vender como fineza lo que ha hecho
Sin mirar a más fin que a su provecho,
Sabrá que hay en el mundo quien lo entienda.»
Gizakiok ere, oso gara xinpatikoak noski. Nire interpretazioak agian izkinetatik heldutakoak direla pentsatuko duzue, baina ez da hau Euskal Herriko animalitxoen artean "anderea"ren izena hartzen duen bakarra. Bada beste bat askotan burura etortzen zaidana, eta "anderea"rekin, "satanderia"n kasuan sagu, sator, etab. daukan erlazio bera mantentzen duena: "Uhandrea". Usease, "ur-" ("r"-a ahoskeran desagertzen da) eta "andrea". Eta pentsa liteke: "uhandrea" ("tritón") "uretako anderea"? ez da ehiztari galanta ba! baina ez da horrela. Uhandreak ttiki eta delikatua badirudi ere, errekasto eta urmaelen testuinguruan, harrapari nagusienetarikoa da. Bueno, artean bizirik mantentzen den lekuetan behintzat. Bere "nitxo ekologiko" berezian, harraparia dugu. Satanderiak etxean (edo kortan) bere harrapakinekin egin bezala, uhandreak ere urmaela intsektu eta beste bitxo sorta batez garbi mantentzen du. Uhandreak, bestalde, penintsula iparraldeko kulturetako mito eta legendetan, "xana", "anjana" eta laminei asoziaturik ageri zaizkigu. "Andereak" hauek ere, noski. Baina uhandreak, berau ehiztari izanagatik, baditu noski harrapariak ere, batez ere bere urmaeletik urruntzen denekotan harrapa dezaketenak... euren artean Martin Arrantzalea; eta hara non, alde batetik laminei asoziaturiko Uhandrea daukagun, eta bestetik "Martin" Arrantzalea... kultu paganoak eta jainko-jainkosa zaharrak suntsitzen aitzindari izan genuen Tours-eko Martin kabroiagatik ote? Bai bai, oraingoan pinza urrunegi doakit, baina ez dezagun ahaztu gurean “Martintxo”, "Martin txiki" edo “Xamartin”en figura mitologikoak nola heroi zibilizatzailearen papera betetzen duen (gariaren nahiz artoaren ereitea, zerraren inbentua, aleazio metalikoak, etab.eko sekretuak lapurtzen dizkie basajaun edo jentilei, gizakiei emateko). Eta Martinen kultua, gainera, amabirjinarenaz beste, euskaldunon lurraldetan Goi Erdi Arotik ezagutzen diren lehen adbokazioen artean dago, eta Nafarroan behintzat adbokazio kopuruan ere amabirjinen hurrengoa dugu... orduan zituzten agian euskaldunak apur bat kristautu, eta noski, “zibilizatu”.
Baina hau beste kontu bat da, itzul gaitezen satandereagana. Zalantzak areago uxatzeko, ikus nahi baduzue zeintzuk diren satanderiak penintsulan jasotzen dituzten izen autoktonoak, link honetan (beste fabula batzuek ere badaude bertan, gustorik bazenute):
http://www.barbastella.org/mastozoologia/vernaculo_comadreja.htm
Euskarazko izenetan ez dago, "satanderia"z beste, "anderea"ren presentziaren zalantzarik (andereder, andereiguer, etab.),eta hizkuntza erromanikoetan ere behin eta berriro agertzen zaigu "dama" edo "doña"ren zentzua (dama das paredes, doncella, donicela, doñina, etab.). Beste izen kurioso batzuek ere baditu noski, "ogigazta" eta horrelakoak. Edonola ere, izen gehienek zerbait amankomunean badute, izenari genero femeninoa esleitzearena da. Berez,
satanderia penintsulan izen autoktono gehien aurkitu zaizkion animalia da, eta, portzierto, baita Europako ugaztun harraparirik txikiena ere.
Baina animali ttiki hau interesatzen bazait, ez da horregatik soilik. Izen hauek, "anderea"ri buruzko beste nozio bat ematen digutela da kontua. Hau da, "anderea"ren domeinua ez zaigu bere ustezko babes goxo eta maitagarri baten adierazletzat agertzen: animali hauek "andere", beraien harrapakinen gainean dira. Eta honek, ez du gure Lizarduikoa maiteak agertzen digun aintzinateko euskaldunen ustezko matriarkalismo pollitarekin zerikusirik (harrapatuko diozue aurreraxeago, nora heldu nahi dudanari). Oraindik gogoan ditut egiten zituen koadro dikotomiko haiek, alde batean gizarte patriarkalaren tasunak, eta bestean matriarkalarenak ipintzen zituela: Alde batean "hierarkia", bestean "berdintasuna". Batean gizarte "gudularia", bestean "baketsua"... eta horrelakoak. Usease, kultura patriarkalari gaur eguneko kulturatik arbuiatzen ditugun ezaugarriak zegozkion, eta matriarkalari berriz, iraganean izan omen zen eta etorkizunean nahiko genukeen ametsen erreinuzko gizarte batean edukiko genukeen kultura eder, pollit, justu, bakezale, etab.a. Errealitatea eta ametsa. Zenbat pitokeria. Zinez inportantea deritzot gizarte utopikoen proiekzioari, gauza berrien eraikuntzarako oso beharrezkoa baita. Eta joño, nik ere nahiago nuke hala izana balitz, eta guztiak berdintasunezko tratuan bizi izan balira, eta komunismo primitiboa eta hori, eta zelo eta errezelorik gabeko erlazioak eta akelarre eta orgiak, eta demokrazia zuzena... eta amabirjinaren milagrua. Baina norbere kulturaren iraganean etorkizunerako nahi diren ametsak proiektatzearen horri... esentzialismo puritanoaren kiratsa dario, eta nabari ageri da, bati gehiago interesatzen zaiola nork bere buruan eratu nahi duen irudi idilikoa, gertakizun historikoen eta garai jakinetako gizarteen errealitatea baino. Nahiago amets polita, informazioa kontrastatuaz gero agian gustatuko ez zaigun errealitate “historikoa” baino; alegia, zerbait nire kultura eta historiatzat onartuko dut, behar beste gustatzen bazait bakarrik. Eta horrek, barrenean, norbere kulturaganako oso errespetu gutxi adierazten du, noren, eta euren burua euskal kultura –eta etorkizunerako nahi omen duten “nazioa”– gehien maite eta defendatzen dutela diotenen aldetik. Badakigu historia egiterako orduan norbere konbikzio eta nahiek beti eragiten dutela, baina geure buruak froga garbirik gabe airean dantzan dauden teoria batzuez liluratu, eta gero gure historiarik zaharrena, berririk gutxien daukaguna, horrelakoa izan zela sinetsi eta sinistaraztea... Gainera, egitura beraren xinpletasunak salatzen du inkonsistentzia. Egitura dikotomiko baten gain, aurreritziak ezartzen dira gero datuak horren arabera interpretatzeko, eta behin datuak bildurik, aurkako eritziren batean pentsarazi dezaketenak ignoratu eta koadro pollit bat eratzen da. Eta Lizarduikoa denok ezagutzen diogun rigurosidade irrigarri horregatik aipatu dut, baina ez pentsa politikoki bestaldean daudenak (unibertsitatean txupopteatzen bizi diren xinpatikoak) askoz hobeak direnik, nahiz eta formak dexentexeago gordetzeko saiakera egiten duten. Beste bahe batean xehatzeko gaia da, baina zentzu honetan, Iruña-Veleian gertaturikoak –eta bertan ikertzaile eta politikariek harturiko posturak eta erabakiak– oso kontu adierazgarriak dira. Gure ikertzaileak eta “kultura-sortzaileak”, nola erabat usteldurik dauden ikus liteke.
Baina gaiari berriro helduz; noizbait gizarte matriarkalik hemen edo beste nonbait izana balego (gai honek ere nahikoa buruhauste sortzen baititu), ez zukeen zertan gizarte patriarkalarekiko "esklusio dikotomiko" baten arabera banaturiko ezaugarririk azaldu beharrik izango. Alegia, gizarte matriarkal batek ez zukeen, esate baterako, zertan derrigor "baketsua" izan beharrik izango. Emakumeek ez al daukate, adibidez, amorru eta odol goserik ala? Ah, ez, hori gizonezkoen "tasuna" da, ez emakumeena, antza. Hara zein pentsamendu "iraultzailea", emakumeei betiko topikoaz esleituz. Eta nork esan lezake, gaur egunean dauden zantzu gutxiekin, gizarte matriarkaletan hierarkiarik izan ez zenik, dena berdintasunezko tratuak zirenik? Beste txorrada bat. Satandereari buruz esandakoei kasu egiten badiegu behintzat, ez dirudi, behinik behin, "anderea" oso baketsua denik ere... Gainera, arkeologiaren aurkikuntzak medio eta kultura "klasikoetan" bertan aurkitu izan diren -edo zenbaitetan aurkitu nahi izan diren- matriarkalismo zantzuei kasu eginik ere, ezin liteke alegeraki esan, emakumezko jainkosak eta euren kultuak gizarte egituren maila gailenetan zeudela diruditen kasuetan, gizarte hauen egoera oso "baketsua" eta "berdintasunezkoa" zenik ere. Bronkak eta agintaritza odoltsuak nonnahi zeuden orduan ere, ondorengo garaietan bezala. Eta adibidez, balizko gizarte matriarkal bat, izan zitekeen esklabista ere.
Baina tira, matriarkalismoaren auziak arazo asko planteatzen ditu. Alde batetik, zantzuak agertu izan diren aintzinateko kulturen guneetan (Mesopotamia, Anatolia, Asia Txikia orokorrean, mediterranoeko inguru batzuek, iparralde atlantiarreko beste batzuek ere bai...), aztarnak idazkeraren hedapenaren aurretikoak dira, eta irudiak eta ikonografia dira gizarteetako kulturen ulermenerako elementu nagusia. Ondorengo kulturetan idatzirik jaso izan diren datuak, mito eta legendetan antzaldaturikoak dira, eta idatzizko kulturek eragindako transformazio eta aldaketak daramatzate txertaturik (Amazonen kasu rekurrentea, adib.). Arkeologiaren aldetik, bestalde, emakumezkoen boterea gehienetan erlijiozko testuinguru batean agertu ohi da, eta erlijiozko boterearen eta gizarteen agintaritzarako egituren artean, modu askotariko loturak gauzatzen dira, bat izatetik, erabat banaturik hautemateraino; eta boterezko figura emakumezkoa izateak, ez du nahitaez gizarte baitako botere efektiboki eurek dutenik esan nahi. Ezin dezakegu, adibide –agian tontolo xamar– bat ematearren, Atenearengandik izena jaso zuen Atenas oso matriarkala zenik esan... Elementu hauek, interpretazio arazotsu askotara zabaltzen zaigun testuinguru bat osatzen dute.
Euskal kulturaren kasuan, erromatarren garaian baskoien lurraldean agertzen zaizkigun jainkosei begira, "andere" hitzagana itzultzen gara, edo hobe esan, bere "and-" errora, pirineo erdialdean zenbaitetan agertzen baitzaigu. Estela diskoidaletan "Anderixo" (zerbait gogorarazten?) ("anderetxo" esan nahi omen, Auñamendi dixit), "Andoss" ("andre" omen), "Bascei-Andoss" ("bascei" agian euskaldunak, "Andoss"="andre") eta "Ande" (agian "andre") jainkosak ageri dira. "Axo" eta "Erdit" eta "Erditse" ere badira, agian pixka bat flipatuz, bata "Atso" litekeena, eta besteak "erditze"-ari nolabait lotuak (ohikoak ziren inguruko beste kulturetan erditzeak babesten zituzten jainkosak, izena ere ekintzari zegokiona zutenak). Euskaldun, erromatar eta zeltiar ziren beste hainbat jainko-jainkosekin batera jaso zuten kultua, eta euskararen bidez azaldu litezkeenen arteko askok, animalien eta zuhaitzen izenak daramatzate: "Aherbelste" ("aker beltza"), "Arixo" ("Aritz-txo"), "Arteh, Artah" ("arte"), "Asto-Illuno" ("asto" eta "iluna"), "Baeserte" ("basurde", estelaren aldamen batean irudia eta guzti), eta behiei asoziaturiko "Baigoris", "Baicorix" (era berean, "Baigorri"/"Bigorre" lurraldearen izenari asoziatua) eta "Beisiris". Eta jainko-jainkosen talde honetako "andere" hauen izaera jainkotiarra, nolakoa zen? eta "satanderea"ren taxukoagoak balira? Aintzinateko kulturetan, oso ohikoa zen jainko eta jainkosei "jaun" eta "andere" izenez deitzea, eta "andere"en kasuan, askotan "piztien andereak" izan ohi ziren. Gertueneko zaizkigun kultura klasikoetan, greziarren Artemis genuke gertueneko prototipoa, jainkosa ehiztariarena. Semiten artean, Anatolian, Kretan, Iranen edo gure Little Lamb-en Mesopotamia kuttunean ere, adibidez, izan ziren izen nagusi nahiz lagungarri lez "anderea" adieradun hitza zeramatenak. Eta kasu askotan, gainera, "piztien" andereak izateaz bestalde, "guduaren" eta "maitasunaren" andereak ere izan ohi ziren. Atributu horiek ote zituzten "Anderixo"-k edo "Andoss"-ek ere, aipatu berri ditugun kulturetatik jada oso urrun zegoen erromatarren garaian? eta beste jainko-jainkosa-animaliak, hipotesiari tiratu eta tiratu, bere "piztiak" balira?
Gaur egunera itzuliz, badugu beste non erreparatu ere, "andere"aren bila. Berriki, edo ez hain berriki (2000. urtean argitaratu zen) Anuntxi Arana antropologoak, Mito hurbilak bere liburuan euskal mitologiako jainkosa nagusitzat hartzen den "Mari"-ren izenaren inguruko hausnarketatxo batzuek egin zituen, oso interesgarriak. Jainkosari leku ezberdinetan jaso izan zaizkion izenen artean, izen bakuntzat "Mari" erabiltzearen egokitasuna zalantzan jartzen du: alde batetik, ematen zaizkion izenen artean "Dama", "Señora" edo "Anderea" hitzak "Mari" baino usuago agertzen direlako; bestetik, "Mari" izenaren erabilerak batzuek (Barandiaran berarengandik hasiz) Iparraldeko "Maindi", "Maide", "Mairi" eta "Mairu" izaki mitologikoekin nahastera eraman izan dituelako, jainkosaren eta jeinu hauen arteko lotura homofoniko bat ezarriz, izaki mitiko ezberdinak direnean, eta jaso izan diren mitoetan izaki hauen arteko elkarrekintzarik ageri ez denean. Asuntoa da, arrazoi hauek medio, berak izen amankomuntzat "Anderea" hitza erabiltzeari egokiago deritzola. Ni, portzierto, deakuerdo. Gainera, “Mari” izena “Maria” kristauaren eraginari dagokiola esango nuke. Aipatu dut gorago, Tourseko Martini buruz jardutean, nola amabirjinaren adbokazioa Euskal Herriko adbokaziorik zaharrena den (usuena ere bai, bestalde). Nago, amabirjinaren kasua Martinenaren tankerakoa ez ote den; alegia, Goi Erdi Aro inguruan prozesu sinkretikoak bizi izandako figura erlijioso bat, ondorengo erlijiotasun herrikoiaren baitan, ordezkatzera iragan den figuraren (“Anderea”ren kasuan “Maria” –edo “Mari”–, eta “Martin txiki”k gordetzen duen heroi zibilizatzailearen kasuan, Tourseko “Martin”) ezaugarriak artean gordetzen dituena. Kristautzearen lehen momentu batean sinkretismoa onartu izan balitz, eta behin asentaturik, adoktrinazio ofiziala posible izatean, figuren alderdi paganoak erlijiotasun herrikoiaren eta bere mitoen eskutan umezurtz gelditu balira bezala. Horrela, naiz eta inongo kristauak “Mari” andere-jainkosa paganoaren eta “Maria” kristauaren arteko loturarik aitortuko ez digun, baten eta bestearen mito eta legendak, eta baita laminenak ere, behin eta berriro nahasten dira: leku batzuetan “Mari” edo “Anderea” bat izan beharrean, benetan mendi (eta koba) ezberdinetan dauden zazpi aizpa direla esan ohi da; beste batzuetan berriz, mendietako zazpi horiek, amabirjinak dira (eta beste batzuetan ostera, bakarra da jainkosa-amabirjina eta zazpi, koba edo leku bakoitzean iragaten dituen urteak dira). Eliza eta ermiten eraikitzearen inguruko mitoetan (gauez leku batean eraikirikoa desagertarazi eta, behin eta berriro, goizean bateko edo besteko leku jakinean –ermita edo eliza eraiki dadin nahi duenean– agertarazten duen jeinuarena), egitura mitiko beraren baitan agertzen zaizkigu, batzuetan amabirjina, eta beste batzuetan laminak. Eta beste hainbat. Gainera, amabirjinaren kultuleku asko jatorri paganodun sineskera herrikoien gordailu ere badira. Eta bestalde, horrela balitz, Euskal Herrikoa ez litzateke Europan kasu arraroa izango; leku askotan jaso izan da, sineskera paganoen gaineko lehen kristautzea amabirjinaren figuraren bidez gauzatu izana. Mendebaldeko Europan behintzat, izan ere, ugari baitziren jainkosen kultu naturalisten praktikarako lekuak (eta ohiturak), botere egiturei asoziaturiko jainko-jainkosez beste, kultuan batez ere jende xeheak parte hartzen zutenak.
Eta bien, komentatu ditugu "anderea"ri buruzko zenbait gauza, baina ez zaigu argi gelditzen, "andere"en domeinuak, hierarkiarik gabekoak, zeharo justu eta idilikoak ote ziren. Aintzinateko kulturetako aztarnek, esan bezala, interpretaziorako aukera asko ematen baitute. Gaur eguneko kulturen artean oso gutxi dira matriarkaltzat aipatu izan direnak, eta bada horrelakorik badenik zalantzan jartzen duenik ere. Zentzu honetan, bada tribu bat oso interesgarria, eta boterea noren eskutan dagoenari buruz, zalantza gutxitarako bidea ematen duena: Moso-tarrak dira (eurek “Na” herria direla diote), Txina hegoaldean, Yunan eta Sichuan probintzien artean. Gizarte honetan etxekoandrea da etxearen jabe, amona, eta herriko erabakiak emakumeen batzarrean hartzen dira, buruzagitzat, herriko atsoetariko bat dagoela. Gizonak batzarretik kanpo gelditzen dira. Ez dira ezkontzen, guk ezkontzeari deritzogun zentzuan. “Azhu” deitzen duten ezkontza-lakoa, gau bateko erlazioa da; gizonak emakumeen etxera joan ohi dira diskretuki arrats edo gaba-aldera, maitalearen ohera. Erlazio hauek motzak izan litezke, baina askotan urteetako erlazioak izaten dira, baita bizitza guztikoak ere. Baina gizon maitaleek, euren seme-alabekin ez dute eguneroko bizitzarik egiten (zenbait erritutan partehartzen dute). Etxean, guk “aitaren rola” edo deituko genukeena, amaren anaiek betetzen dute (hau da, besteren gizon maitaleak direnak). Na emakumeek, sistemari abantaila asko ikusten dizkiotela defendatzen dute.
Gurean aitaren papertzat hartzen dena amaren anaiari (edo anaiei) egokitzearen hori, aintzinateko kulturetako mitologiei begira, intrigantea suertatzen da. Jainko eta jainkosen belaunaldi zaharrak ageri zaizkigu kosmogonietan eta, ordenu zaharraren adierazle, ondorengo jainko-jainkosen belaunaldiek “intzestuzkotzat” hartuko zutena: senar-emazte ziren jainko eta jainkosa, anai-arrebak izan ohi ziren. Greziarren Titanek edo germaniarren Van jainko-jainkosen taldeak (adibidez), ba ote zerikusirik Mosotarren tankerako ezkont-praktika eta etxeko erlazioak antolatzeko moduarekin? Hau da, izan al litezke Europako –edo Eurasiako– kulturen baitan ditugun “jainko-jainkosa arkaikoen” belaunaldi hauek, Mosotarren tankerako bizikera zeramaten gizarte “zaharragoen” adierazle? Azken finean, etxean sortzen den dinamikan – adin antzerakoen artean– anai-arrebak dira eguneroko erlazioa dutenak, senar-emazte erlazioa daukan gizarte baten baitatik, anai-arreba horien arteko erlazioa “intzestuzkotzat” uler liteke (sexuaren detailletxoa atzemateko, ez zituzten maitaleak atzeko atetik sartzen ikusiko eta); eta hau, jainkozkoen antolakeran adierazi. Pajamental gehiegi agian. Seguramente bai, ez dakit. Beste alderdi kurioso bat, guk berdintasunari buruz daukagun ideiaz oso bestelakoa agertzen duena, lanen banaketarena da. Emakumeek aginteak, Na herriaren baitan, ez du emakumeek gizonei dagozkien lanak egin ditzaketenik esan nahi, ez eta azken hauek lehenenak egin ditzaketenik ere. Hau da, lanen banaketa oso zurrun mantentzen da, agintzen duten emakumeen erabakiz mantendu ere. Eta baten nahiz bestearen eginbeharrak, ez dira gure gizarteetan aurkitzen ditugunen hain ezberdinak ere. Aktibitateen alorrari dagokionean, emakumea-etxea / gizona-kanpokaldea dinamika mantentzen da. Beraien biziiraupenerako oinarrizko aktibitatea nekazaritza da, eta emakumeen eskuetan mantendu ohi da. Gizonak etxeaz kanpoko kontuak egitera bidaltzen dituzte, abelburuak batera edo bestera eramatera, edo arrantzara bestela, edo denetariko errekaduak egitera... Banaketa honek ez du noski gizarte patriarkaletan duen zentzu bera, emakumeak etxetik gogoak ematen dien lekura joan baitaitezke, gogoak ematen dienean. Edonola ere, badirudi azkenean emakumeak eurak direla lan gehien egiten dutenak, gauza askotarako, gizonak inutil xamarrak direla pentsatzen baitute. Hau zergatik horrela den galdetu izan zaienean, erantzun tipikoetariko bat (topiko bihurtu dena) gizonak gauean nekatuegi egon ez ditezela nahiago dutela da; indarrak izara-arterako gorde ditzaten nahiago dutela, alegia. Baina tira, topiko guztiei bezala, honi ere agian ez zaio kasu gehiegirik egin beharko...
Mosotarren beste aspektu interesgarri bat, erlijioarena da. Mendietan bastante isolaturiko goi-bailara batean bizi dira, Lugu izeneko laku handi batek erdigune egiten duela, eta mendiz inguratuta. Eta beraien jainkosa nagusiak, hain prezeski, “Mendiko jainkosa” eta “Uraren jainkosa” (lakukoa) dira; gainontzeko jainko-jainkosen artean, mendian kokatzen diren gehien-gehienak jainkosak omen dira (hau da, mendia jainkosena da). Jainko-jainkosak naturaren kultu animista bati dagozkio; zerua eta lurra, eguzkia eta ilargia, izarrak, eta eguratsaren fenomeno natural ezberdinen jainkotze dira. Eta aiba mendi nagusitzat gurtzen duten Gemu mendiari buruzko sorrera mitoa, apur bat txapa alijeratzeko, que ya terminamos:
“De entre las montañas, la más importante es la llamada Gemu, que se traduciría como la Montaña de la Chica del Águila Sagrada, o la Montaña Madre, o por la forma que tiene, la Montaña de León. En cuanto al origen de este culto se cuenta que hace mucho, mucho tiempo, vivía entre los Moso una chica llamada Gemu, famosa por su belleza, y sobre todo por su capacidad para bordar. Se dice que apenas veía un pájaro del cielo, una flor, una mariposa, enseguida la bordaba con precisión. Tal era su fama que tenía numerosos pretendientes que llegaban cada día a la puerta de su casa solicitando su amor. Pero ella no accedía a estar con ninguno. Su fama creció de tal forma que llegó hasta el cielo, y allí un dios también se encaprichó de ella y bajo a la tierra montado en el viento, llevándose con él a la muchacha al cielo. La gente en la tierra, sorprendida, le pidió que la libertara. Pero el dios exigió que le sacrificasen 9.000 parejas de cabras blancas y otras 9.000 de cabras negras. Vemos aquí la simbología de los números, pues el nueve es el número masculino, y es la ofrenda que exige este dios. Mientras que el siete ese número femenino. La gente accede a hacer esa ofrenda, pero descubren que el dios les ha engañado y Gemu no vuelve la tierra. Su cuerpo se queda en la Montaña de León y su alma se convierte en una diosa. La gente, para recordarla, llama a la Montaña de León, desde entonces la montaña de Gemu, y la venera, especialmente cuando hace la ceremonia de rodear la montaña. Algunos dicen que a veces aparece montada en un caballo blanco”
Erlijio autoktono honi “Daba” deritzo. Aipaturiko jainkosa nagusien kultuez eta kultu naturalistez beste, arbasoen kultua da nagusi. Europa ekialdeko kulturetan bezala, jainko-jainkosen eta arbasoen izpirituen arteko muga ez da batere garbia (aurreko mitoen ere jainkosa hildako neska baten izpiritua da). Alde batetik, jainkosa-jainkoen kultua emakumeek zuzenean gauzatzen dute, kulturako erritu nagusiak, mendiaren inguratzea eta lakuaren inguratzea direla. Errezuak ere egiten dituzte, pinu ostoak erretzen dituztenaz bat, etab. Eta esan bezala, jainkosa eta jainkoez beste, arbasoek ere kultua jasotzen dute. Baina bestalde, “Daba” erlijioaren baitan dagoen apez kargu bakarra, beti gizonezkoei esleitzen zaie. Alegia, eguneroko kultu eta errituetan etxekoandre guztiak dira apezeme, baina erritu jakinetarako apez jakin batzuek ezartzen dira. Hauek ere “daba” deitzen dira (txikiz, erlijioarengandik bereizteko, eta portzierto, euren idazkera ere badute, hau ere “daba” deitua), eta nagusiki arbasoen kultuari dagozkion erritu zehatzak betetzen dituzte, exorzismoekin bat. Eta ezin dut ebitatu, paralelismoetan pentsatzearena. Izan ere, arbasoen kultua, emakume bakoitza bereen apezeme, erritu jakinetan eta exorzismoetan gizonezko apeza... Euskal Herriko elizetako jarlekuetako arbasoen kultuan bezala! “daba” beharrean apeza, –mezez bestalde– erritu jakinetako gidari (prozesioak, bataioak, ezkontzak, hiletak, exorzismoak eurak, etab.), eta norbere arbasoen jarlekuko kultuen gidari den etxekoandre bakoitza (edo bera ordezkatzen duen serora), apezeme. Baina bueno, uztera noa, neure teman tematuaz gero, pelota ya Saturnora joango zait eta. Aiba Na etxekoandre baten fotua:
Horrelaxe ba, gauzak eta gauzak burura, batzuetan inkoherenteki, bestetan formaren bat hartzen dutela. Bukatzeko esan behar: nik uste, nik uste, aintzinateko euskal kulturaren baitan zeuden jainkosek zuten izaera, ez zela onbera eta onuragarria bakarrik. Lizarduikoarena, Anderea “amabirjinatzeko” beste modu bat da, barrenean. Dena onbera omen, dena onbera omen... kalterik ez zion inori batere egiten... baina Andereak, nik uste, malaostia galanta ere izan behar zuela! Izaera hau ilustratzeko eta bukatzeko, eta justiziaren domeinuarekin ere izan zezakeen lotura ere ekartzeko, Mariri edo Andereari buruzko mito-esakera-sineskera batekin bukatuko dugu: Artzairen bat edo beste norbait bere koban sartu izanik, zeren etekinetatik bizi ote den galdetu izan zaionean, Damak ondorengoa erantzuten du: ezari eta baiari emandakoetatik. Eta honek zera esan nahi du: artzairen bati dituen abelburuak zenbat diren galdetzen zaionean gezurra badio, Andereak abelburuak kenduko dizkio, bere gezurraren neurriaren arabera. Dituenak baino gehiago dituela esan badu, benetako kopuruaz gaindi esan dituenak kenduko zaizkio, benetan dituen abelburuetatik (“baiari emanak”); dituenak baino gutxiago esan baditu berriz, esan dituenetatik benetako kopurura heldu artekoak kenduko dizkio, benetan dituen abelburuetatik (“ezari emanak”). Anderearekin, broma gutxi.
Bo, pos así, esan bezala, y volviendo a la jerga pa terminar, honek izan die “Satanderia”k sujeritzen doztazen rayadak; espero que no os hayais muerto de sobrasada en el intento de leer la entrada. Pero claro, es que si me picais...
Muxutxo bana danoi (pa compensar los daños cerebrales), que me voy a bailar el baile hipnótico asesino...
rvo. Espectacular. Se llama "Carrera en la mañana" y lo narra un niño. El día de cacería está a punto de comenzar. Los cazadores -entre ellos el chaval-, están listos ya con los caballos y los perros, para ir tras el gran ciervo. Ipuin osoa da oreina nola segitzen duten, haren aztarnak jarraituz. Faulknerren deskribapenak ikusgarriak dira; ia hango aide freskoa sentitu daiteke:
"Para decirlo claramente, en este barrio se abre entre negros y blancos el más sangriento abismo.
Malcom X era negro y era un mártir de la causa negra.
-¿Sabes una cosa Digger? Estuvo a salvo mientras odiaba a los blancos; no le habrían hecho daño, quizá hasta le habrían hecho rico. Cuando comenzó a incluirlos en la especie humana le mataron. Esto debería decirte algo."
